ԻՆՔՆԱՃԱՆԱՉՈՒՄ

   Գարեգինը վայրի էր իր լեռների պես, իր դաշտերի ու առվակների պես, իր ծառ ու ծաղկի պես: ԵՎ վայրի էր արեգի պես: ԵՎ իր վայրի աչքերով նայում էր վայրի արեգին: ԵՎ դեռ նախատում էր ընկերներին, որոնք վախենում էին նայել արեգին.
   - Ծառերը նայում են արեգին, ծաղիկները նայում են արեգին, դո՞ւք ինչու եք արեգից թաքցնում ձեր աչքերը:
   - Արեգը վառում է մեր աչքերը,- արդարանում էին ընկերները:
   - Տկար աչքերն են արեգից վառվում,- պնդում էր Գարեգինը,- ուժեղ աչքերը արեգից ուժ են ստանում:
   Վայրի զորություն ուներ Գարեգինը: Վայրի բնություն էր նա վայրի բնության մեջ: ԵՎ այդ վայրի բնությունը կտրեցին իր ամբողջությունից և խցկեցին վանք: Սառն էր վանքը ու խավար: ԵՎ մամլիչի պես այդ խավարը ճնշում էր Գարեգինին: Այդ ճնշումից նա կռանում էր, կծկվում: Սառնությունն էլ թմրեցնում էր նրա կծկված մարմինը: Գարեգինի վայրի բնությունը լույս էր ուզում ու ջերմություն, իսկ նրան ստիպում էին կծկվել խավարի ճնշումից ու սառչել ցրտից: ԵՎ դեռ ստիպում էին ապաշխարել, աղոթել՝ ի՞նչ և ո՞ւմ: Չէր հասկանում Գարեգինը՝ ինչ-որ փրկություն էին աղերսում ինչ-որ աստծուց: Բայց ի՞նչ փրկություն և ի՞նչ աստծուց:
   ՙԱստված ի՞նչ գործ ունի այս խավար և ցուրտ պատերի մեջ,- մտածում էր Գարեգինը,- էս ի՞նչ աստված է, որ չի սիրում արեգ, ջերմություն, ծաղիկ, թիթեռ և թաքնվել է այս խավար ու ցուրտ վանքում: ԵՎ ինչո՞ւ են նրան աղոթում: Նա ինձ ինչպե՞ս պիտի փրկի, երբ ես հենց այս խավարից եմ ուզում փրկվել ու փախչել դուրս՝ դեպի արև, դեպի լույս ու ջերմություն՚:
   ԵՎ Գարեգինը դուրս վազեց վանքից ու ընկավ լույս աշխարհ, ուր արև էր, ջերմություն, ծաղիկ, թռչուններ... Նա միայնակ թափառում էր լեռներում և հիանում էր բնաշխարհով: Ամենուր կյանք էր, ժպիտ, աշխուժություն և սեր:
   Գարեգինը երկար թափառեց լեռներում և վերջը հոգնած պառկեց կանաչ խոտի վրա ու քնեց: Արթնացավ գիշերով: Երկնքից անթիվ աստղեր ժպտում էին նրան: Հանկարծ Գարեգինի առջև կանգնեց նրա պապը: Այն պապը, ում նա շատ էր սիրում, բայց և որ վաղուց մեռել էր: Մեռած պապը իր ողջ կերպարանքով կանգնած էր Գարեգինի դիմաց և ժպտում էր:
   - Պա՜պ,- զարմացած կանչեց Գարեգինը,- դու կա՞ս:
   - Այո, թոռնի՜կս,- պատասխանեց պապը,- ես ոգի եմ և կամ:   
ԵՎ Գարեգինը փարվեց պապին:
   - Պա՜պ, - ասաց Գարեգինը, - ծաղիկները ժպտում են, ծառերը ծաղկում են, վայրի կենդանիները խաղում են:  Նրանք էլ աստված ունեն, բայց չեն ապաշխարում, չեն աղոթում:  Նրանք ապրում են, սիրում են, ժպտում են:  Նրանք երջանիկ են՝ աստված նրանց սիրում է:  Իսկ ինչո՞ւ աստված մեզ չի սիրում և մշտապես պահանջում է, որ մենք աղոթենք, ապաշխարենք, մեղա գանք:
   ԵՎ պապը ասաց.
   - Ծաղիկը, ծառը, կենդանին, թռչունը ավելի կատարյալ են, քան դուք:  Նրանք ապրում են իրենց աստվածներով ու երջանիկ են:  Իսկ դուք ապրում եք օտար աստվածներով ու երջանիկ չեք:  Հարազատ աստվածները սիրող են, իսկ օտար աստվածները՝ պատժող:
   - Պա՜պ, - ասաց Գարեգինը, - իսկ ինչպե՞ս կատարյալ լինեմ ես, որ իմ աստվածները սիրեն ինձ:
   - Ապրիր քո աստվածներով ու կատարյալ կլինես, - ասաց պապը:
   - Իսկ ովքե՞ր են իմ աստվածները, - հարցրեց Գարեգինը:
   ԵՎ պապը ասաց.
   - Քո աստվածները նրանք են, ովքեր քեզ տալիս են կյանք, ուժ, սեր:  Դրանք են՝ քո հայրը, քո պապը, պապի պապը, նրա պապը և այդպես մինչև Արարիչ՝ Հայր Արան:  Արան է մեր բացարձակ Հայրը, որ արարել  է բոլոր աստվածներին:
   Գարեգինը հարցրեց.
   - Պա՜պ, ուրեմն ես է՞լ եմ աստված:
   - Այո, թոռնի՜կս, դու էլ ես աստված, - պատասխանեց պապը, - Արայից սերված Արորդի ես դու՝ երկրային աստված:
   Պապը հեռացավ, իսկ Գարեգինը արևածագը դիմանվորեց առավել զորեղ ու երջանիկ:  Նա տեսել էր իր պապին, նա ճանաչել էր իր Արարչին և զգացել էլ ինքն իրեն որպես երկրային աստված:
   Ժպտաց Գարեգինը ծագող արեգին և կանչեց նրան ընդառաջ.
   - Մահի Աստվածը ինձ ի՞նչ աստված, երբ ինքս եմ աստված՝ Արայից սերված Արորդի եմ ես:

ՄԵՆԱՄԱՐՏ  ՄԱՀԻ ՀԵՏ

   Գարեգին Նժդեհը մեծ խարույկ վառեց, զոհ մատուցեց և փառաբանեց Հայր Արային ու անմահ Աստվածներին:
   - Ո՛վ, Հայր իմ, Արա՛, - կանչեց նա, - թե ես քո կամքով կնքվեցի որպես Ցեղամարդ, ուրեմն շնորհիր ինձ աստվածային իմաստը կյանքի և բարեպաշտության խորհուրդը հոգու, որ Ազգիս ներշնչեմ ծագումի ոգին և հավերժումի հավատքն ավետեմ:
   ԵՎ Վահագնը հայտնվեց Նժդեհին ու ասաց.
   - Ո՛վ, երկրային աստվածների մեջ միակ աստվա՜ծդ, Հայր Արայի կամքով Գարնան ավետաբերն ես դու և իմ աստվածային պատգամախոսը:  Բայց քո ուժի չափը ինքդ որոշիր՝ դու պարզապես քարոզի՞չ կլինես, թե՞ զորության առաջնորդը քո Ցեղի մեջ:
   ԵՎ Նժդեհը ասաց.
   - Երկրային աստված եմ ես, աստվածատես եմ ես և անսպառ ուժ ունեմ իմ մեջ:  ԵՎ ես կլինեմ քո Զորության առաջնորդը Ցեղիս մեջ:
   Վահագնը հավանեց Նժդեհի խոսքերը և ասաց.
   - Բայց գիտցիր, ո՛վ, Գարեգին Նժդե՜հ, որ հեշտ է առաջնորդել ժողովրդին և շատ դժվար է Ցեղին առաջնորդել:
   - Ո՞րն է դրանց տարբերությունը, - հարցրեց Նժդեհը:
   ԵՎ Վահագնը ասաց.
   - Ժողովուրդը Ազգի ներկան է՝ կտրված անցյալից ու գալիքից:  Ժողովրդի համար անցյալը դատարկություն է, գալիքն էլ մահն է միայն:  ԵՎ ժողովրդի մեջ այն առաջնորդներն են հարգի, ովքեր առավել կբավարարեն նրա նահատակության պահանջմունքը և առավել նահատակության կտանեն նրան:  Իսկ Ցեղը Ազգի անցյալն է, ներկան և ապագան:  ԵՎ Ցեղին կարող են առաջնորդել միայն նրանք, ովքեր հավերժության խորհուրդն ունեն իրենց մեջ:
   - Թող մահվան ավետաբերները առաջնորդեն ժողովրդին, - ասաց Նժդեհը, - Հայր Արայի կամքով Գարեգին եմ ես, ուրեմն ես միայն Ցեղը պիտի առաջնորդեմ:
   ԵՎ Վահագնը ասաց.
   - Բայց գիտցի՜ր, ո՛վ, Գարեգի՜ն, որ ավելի հեշտ է ջրից կրակ հանել, քան լինել երկրային աստվածների առաջնորդ:  Նրանց առաջնորդել կարող է միայն նա, ով ինքը մահից զորավոր է:
   ԵՎ Նժդեհը դիմեց Վահագնին.
   - Ո՛վ, Ամենազոր Վահա՜գն, օծիր իմ երկսայրի սուրը քո զորությամբ, և ես գնամ մենամարտելու մահի հետ: Կա՜մ մահը կհաղթի ինձ, և իմ Ազգը կազատվի գաճաճ առաջնորդ ունենալու դժբախտությունից, կա՜մ էլ ես կհաղթեմ մահին և քո հովանավորությամբ կառաջնորդեմ Ազգս դեպի զորացում, դեպի հավերժացում:
   Վահագնը օծեց Նժդեհի սուրը: Նժդեհը համբուրեց սուրը և ապա պարզեց դեպի արեգը ու իր երդումը տվեց Վահագնին.
   - Ես Ցեղակրոն եմ, և ահա կերդվեմ քո աջի վրա, ո՛վ, Վահա՜գն, երբեք չմեղանչել ՈՒխտիս դեմ. ապրել, գործել ու մեռնել որպես Ցեղամարդ, որպես Վահագն Աստծո նվիրյալ ուխտավոր: Փա՛ռք քեզ, ո՛վ, Վահա՜գն Ամենազոր:
   Ասաց, հեծավ իր ձին ու գնաց մահին որոնելու: Շատ գնաց, թե քիչ, հասավ Բալկաններ: Մեծ պատերազմ էր բռնկվել այնտեղ: Երկու բանակներ բախվել էին իրար: Մարդիկ մահվան շուրջպար բռնած, խոցում էին իրար ու չէին հագենում:
   Նժդեհը կանգնեց սարի վրա ու նայեց ներքև: Ներքևում մի բանակը գրոհում էր կատաղի մոլուցքով, իսկ մյուս բանակը պաշտպանվում էր մոլի համառությամբ: Նժդեհը պատրաստ էր մտնելու մարտի մեջ: Բայց ո՞ւմ դեմ: Նա վրեժ չուներ ոչ մի կողմի նկատմամբ. իր Մայր Հողի վրա էլ չէր, որ պաշտպաներ այն: Նա միայն դուրս էր եկել մահի հետ մենամարտելու՝ ազնիվ, ասպետական մենամարտ մղելու: Իսկ մահը, իհարկե, հարձակվողի կողմն էր: Չէ՞ որ հարձակվողը հենց մահով էր եկել ուրիշի հողը գրավելու: ԵՎ Նժդեհը որոշեց հարձակվել հարձակվողի վրա:
   - Ո՛վ, Վահա՜գն, մարտի եմ ելնում քո օծված սրով քո աստվածային փառքը հյուսելու:
   Կանչեց Նժդեհը, ասպանդակեց իր ձին և սարի լանջով սլացավ ներքև: Զարմանքն էր պատել կռվող բանակներին, երբ տեսան, որ սարի լանջով ներքև է սլանում մեն-մենակ մի ձիավոր, ում սուրը կրակի պես վառվում էր արևի տակ և ում կարմիր թիկնոցը դրոշակի պես ծածանվում էր թիկունքին:
   Նժդեհը մխրճվեց հարձակվող զորքի մեջ: Աջ ու ձախ թրատում էր նա: Շատ և շատ քաջեր ընկան նրա սրի հարվածներից, բայց ոչ մի կերպ չէին կարողանում կասեցնել Նժդեհի հաղթարշավը: Նժդեհը մահի դեմ էր կռվում, և մահը պարտվում էր: Զարմացած ու սարսափած ռազմիկները փախչում էին Նժդեհի առաջից: Պաշտպանվող բանակը ոգևորված դուրս եկավ իր դիրքերից ու գրոհի անցավ: Հարձակվող բանակը նահանջեց: Մարտն ավարտվեց:
   Հոգնած, բայց երջանիկ Նժդեհը ձիով շրջում էր դաշտում, ուր միայն զոհված քաջերն էին փռված: Նա տեսավ, որ իր կողմն է գալիս մի հեծյալ խումբ: Նժդեհը ճանաչեց այդ խմբի առաջնորդին՝ դա մեծ վրիժառու Անդրանիկն էր:
   - Ո՛վ, պատանի՜,- ասաց Անդրանիկը,- քեզ համար մարզադա՞շտ է սա, որ մեն մենակ մտել ես երկու բանակների կատաղի կռվի մեջ ու խաղ ես անում մանկական չարաճճիությամբ:
   ԵՎ Նժդեհը պատասխանեց.
   - Այո, մեծդ Անդրանի՜կ, մարզադաշտ է սա, ահեղ մարզադաշտ է, ուր ես մրցում եմ մահի հետ:
   Շատ զարմացավ Անդրանիկը և հարցրեց.
   - Ո՞վ ես դու, պատանի՜, դու խե՞նթ ես, թե՞ աստված:
   ԵՎ Նժդեհը ասաց. - Ես Գարեգինն եմ՝ Գարնան ավետաբերը. ես Նժդեհն եմ՝ հավերժական թափառողը. աստվածատեսն եմ ես՝ Վահագն Աստծո պատգամախոսը. Ցեղամարդն եմ ես՝ առաջնորդը աստվածամարդերի. մահից զորավորն եմ ես:
   Լսեց Անդրանիկը Նժդեհին և ասաց.
   - Անծանոթ բաներ ես խոսում դու, Գարեգին Նժդե՜հ: Բայց դու ինձ դուր ես գալիս: Միացիր մեզ և վրեժխնդրությամբ մթագնած մեր աչքերի մեջ քո արևի կենարար լույսը շողարձակիր:
   - Ես կմիանամ քեզ, մեծդ Անդրանի՜կ,- ասաց Նժդեհը,- հատկապես որ դու ինքդ էլ մահից զորավոր ես. բայց ափսոս, որ դու դա չգիտես:
   ԵՎ Հայ քաջերի գլուխ անցած Նժդեհն ու Անդրանիկը, իրենց Հայրենիքից շատ հեռու, մասնակցում էին Բալկանյան պատերազմին: Շատ քաջագործություններ կատարեցին նրանք: Բայց Անդրանիկը կռվում էր մահի դեմ, իսկ Նժդեհը խաղում էր մահի հետ: Երկուսն էլ մահից զորավոր. բայց Անդրանիկը չգիտեր դա, իսկ Նժդեհը գիտեր:

ԱՐՅԱՑ  ՓՐԿԻՉԸ    [  1918 թվական  ]

   Հայր Արայի կամքով, Վահագնի Զորությամբ և Արի Հայերի հաղթ բազուկով առաջին Ձնհալը սկսվեց Արարատում:  Երկնքի մի հատված մաքրվեց ամպերից, և արեգի կենարար ճառագայթները լույսով ու ջերմությամբ ողողեցին Արարատի մի փոքրիկ հատված:  Ծնվեց Արևի երկիր Հայաստանը:
   Մոլեգնում էին Չարիները:  Նրանք չէին հանդուրժում արև, լույս և չէին հանդուրժում Արևի երկրի ծնունդը Արարատում:  Արևի երկիր Հայաստանի մահն էին նյութում նրանք:  ԵՎ Վիշապի հովանավորությամբ մի մեծ բանակ ուղարկեցին Սյունիք, որն ամենից մոտն էր արեգին:  ԵՎ դեռ Արի ռուսների բոլշևիկ իշխանավորներն էլ միացել էին Չարիներին, իրենց իսկ արիականությունը հալածելու Սյունիքում:
   Մոլորվել էին Արի Հայերը:  Խորհուրդ էին անում Հայոց իշխանավորները. ելք էին որոնում:  ԵՎ Նժդեհը ասաց.
   - Վահագնի հետ պիտի խոսենք հիմա՝ Աստվածը մեր արիական հայության:  ԵՎ միայն Վահագնի Զորությամբ կպահպանվի Սյունիքը Հայաստանի համար:
   ԵՎ գնաց Նժդեհը խոսելու Վահագնի հետ:  Նա բարձրացավ Արագած լեռը, խարույկ վառեց ու կանչեց Վահագնին:
   - Ո՛վ, Վահա՜գն Ամենազոր, թե Հայր Արայի կամքով Գարեգին եմ ես՝ Գարնան ավետաբեր, թե մահից զորավոր եմ ես և թե քո Զորության ուխտվորն եմ ես, ասա՝ ինչպե՞ս պահպանեմ Սյունյաց լեռնաստանը Հայաստանի համար:
   ԵՎ Վահագնը ասաց.
   - Ո՛վ, Վեհդ Նժդեհ, Հայր Արայի կամքով Գարեգին ես դու, Աստվածատես ես դու և մահից զորավոր ես դու, իսկ այժմ Արյաց Փրկիչը պիտի լինես դու:  Գիտցիր, որ Սյունիքը պարզապես լեռնաստան չէ:  Սյունիքը ապրեցնում է Հայաստանը, իսկ Հայաստանը ամբոցջացնում է Արի Ցեղը քո:  Հայաստանում են իրար կապվում արևելյան ու արևմտյան Արի Ազգերը, և Հայաստանով է ամբողջանում Արի Ցեղը:  ԵՎ Հայաստանում են իրար խաչվում Արիական ու Թուրանական Ցեղերը:  ԵՎ այդ Ցեղերից միայն մեկը կարող է ամբողջանալ:  Թե պահպանվեց Սյունիքը, կապրի Հայաստանը և կամբողջանա Արի Ցեղը:  Թե կորավ Սյունիքը, Հայաստանը կմեռնի, կտրոհվի Արի Ցեղը, և կստեղծվի Թուրանական մի հզոր ամբողջություն, որը մահաբեր կլինի արևելյան Արի Ազգերի համար:  ԵՎ Հայր Արայի կամքով ու իմ Զորությամբ միայն դո՜ւ կարող ես պահպանել Սյունիքը և փրկել Արի Ցեղը աղետավոր տրոհումից:
   ԵՎ Նժդեհը կազմեց իր զորախումբը:  Հազարների միջից նա ընտրեց միայն նրանց, ովքեր արյան կանչով զգում էիր իրենց պապերին:  Ապա այդ ընտրյալներից էլ ընտրեց միայն նրանց, ովքեր կարող էին նայել արեգին:  Ընդամենը յոթ հարյուր հոգի ընտրեց նա և այդ ընտրյալներով կազմեց իր զորախումբը:  Ապա Նժդեհը իր զորախումբը տարավ Գառնի և Աստվածների Տաճարի մոտ դիմեց իր զորականներին.
   - Ո՛վ, Արի քաջե՜ր, փոքր է մեր զորախումբը, բայց անմահների զորախումբ է:  Զգալով ձեր պապերին, դուք զգում եք ձեր Արի ծագումը և ձեր արմատը Մայր Հողի մեջ:  Նայելով արեգին, դուք ձեր հավերժությանն եք նայում:  ԵՎ հենց այստեղ, Աստվածների Տաճարի մոտ Ամենազոր Վահագնը կօծի մեր սրերը, և մենք կհաղթենք մահին:  Բայց գիտցեք, որ ոչ մի մահ ձեր կողքով չպետք է անցնի, քանզի ձեր կողքով անցած ամեն մի մահ մի Հայ մանկան, մի Հայ մոր կամ հարսի կյանք է տանելու:
   Ապա մի մեծ խարույկ վառեցին, փառաբանեցին Հայր Արային ու Ամենազոր Վահագնին:  ԵՎ Նժդեհը կանչեց.
   - Ո՛վ, Հայր մեր, Արա՛, մեր նախնիներից Հայկը աստվածների մեջ ընտրեց զորավորներին և պաշտպանեց Արարատը:  Ես զորավորների մեջ ընտրեցի աստվածներին՝ պաշտպանելու Սյունիքը:  Տուր մեզ քո Հայրական օրհնությունը և Վահագնի Զորությամբ օծիր մեր սրերն ու հոգիները:
   Ամենազոր Վահագնը օծեց նրանց սրերն ու հոգիները:  Արյաց զորականները իրենց երդումը տվեցին Վահագն Աստծուն և արշավեցին դեպի Սյունիք՝ արիականությունը պաշտպանելու մահաբեր Չարիից:
   Աշխարհը  շատ էր տեսել հանճարեղ ռազմավարներ, շատ էր տեսել գերագույն հերոսացումներ:  Բայց աշխարհը շատ վաղուց չէր տեսել, որ ոգու զորությամբ սրի զորությունը ջախջախվեր:  Երկու տարի Նժդեհը իր անմահների զորախմբով կռիվ էր մղում Չարիների դեմ և միայն հաղթում էր:  ԵՎ անպարտելի էր Գարեգին Նժդեհը:  Չէ՞ որ նա ինքը աստված էր, թեև՝ երկրային և Անմահ Աստվածների հովանավորությունն ուներ:  ԵՎ իր հավատքով ու զորությամբ սնում էր անվերջ նա իր մարտիկներին:
   - Ձեր հոգու մեջ փայփայեք պաշտամունքը մեր մեծ նահատակների, - ասում էր նա. - որ Վահագնի Զորությամբ, հաղթական ոգով և իրենց կյանքով մեզ արև տվին:
   ԵՎ նախնյաց մեծ ոգիներն էին զինակցում նրանց:  Նրանք էին առաջինը հարվածում թշնամիներին:  Նրանք հարվածում էին թշնամիների հոգուն, ընկճում նրանց, հոգեպես նրանց պարտության մատնում:  ԵՎ հայ մարտիկներին մնում էր միայն սպանել նրանց մարմինները:  ԵՎ Նժդեհի մարտիկներից ամեն մեկը մի գերհզոր ոգի էր...
   Վիշապը լավ գիտեր, որ իրենց աստվածայնությունը զգացող Արիների դեմ միայն նրանց արյունով կարելի է կռվել:  ԵՎ Վիշապի կամքով, անպարտելի Նժդեհի դեմ Չարիները հանեցին նույնպես անպարտելի, բայց իր Արի ծագումը ուրացած ռուս Կուրոչկինին:  ԵՎ Նժդեհի զորախմբից հիսուն անգամ ավել Չարյաց զորքով նա արշավեց Սյունիքի վրա:
   Կուրոչկինը վերջնագիր ուղարկեց Նժդեհին, պահանջելով անհապաղ հանձնվել, քանի դեռ իր անհամար զորքը չի հանել նրա դեմ:  ԵՎ Նժդեհը պատասխանեց. ՙՇո՜ւտ եկեք և շա՜տ եկեք, որ իմ հաղթանակն առավել բերկրալի լինի՚:
   Առավոտյան, երբ արևի առաջին ճառագայթները ընկան Սյունյաց լեռների վրա, տեսան, որ Չարի զինվորները սև մորեխի պես ծածկել են սարալանջերը:
   Նժդեհի զորականներից մեկը ասաց.
   - Մեծդ Նժդե՜հ, մեր բազուկները կհոգնեն և մեր կոպերը կծանրանան գիշեր ու ցերեկ թրատելով սրանց, այնքան շատ են...
   ԵՎ Նժդեհը ասաց.
   - Յոթ հարյուր էին իմ անմահ ռազմիկները, մնացին վեց հարյուր իննսուն ինը:
   - Ես կռվից չեմ վախենում, - արդարացավ զորականը:
   Բայց Նժդեհը ասաց.
   - Ինձ հաղթող կռվողներ են պետք, այլ ոչ՝ մեռնող կռվողներ:  Դու կասկածեցիր քո հաղթանակին, ուրեմն հանձնիր քո զենքը:
   Նժդեհը զորախմբից հեռացրեց այդ զորականին և ապա դիմեց բոլորին ու ասաց.
   - Ո՛վ, իմ անմահ զորականնե՜ր, երկու տարի դուք ինձ հետ միայն հաղթանակներ եք կռել այստեղ:  Բայց գուցե հոգնե՞լ եք դուք, կամ այս չարյաց բազմությո՞ւնն է երկյուղ գցել ձեր հոգիների մեջ:  ԵՎ դուք կասկածո՞ւմ եք ձեր հաղթանակին, դուք կասկածո՞ւմ եք Վահագնի օծած սրի զորությանը:  Այդ դեպքում կարող եք հեռանալ, թեկուզ՝ բոլորդ:  Ես միայնակ կկռվեմ և միայնակ կհաղթեմ, քանզի մահից զորավոր եմ ես և Վահագնի զորությունն ունեմ իմ մեջ:  Ես վճռել եմ հաղթել Չարիին և ձեզ հետ ուզում եմ ավելի հեշտ հաղթել ու հաղթանակի բերկրանքը կիսել ձեզ հետ:  Բայց իմ կողքին կարող են կռվել միայն նրանք, ովքեր իրենց անպարտելի աստված են զգում:
   Լռեց Նժդեհը, նայեց ռազմիկներին:  Հաղթանակի հավատն էր շողում բոլորի աչքերում:  ԵՎ ժպտաց Նժդեհը.
   - Ո՛վ, երկրային աստվածնե՜ր, ո՛վ, անմահ ոգիներ:  Անընդունելի է պարտությունը Մայր Հողի վրա, քանզի մեզ հետ են Մայր Հողի ուժը, հայրենի արևը, մեր սուրբ նախնիները, մեզ հետ է Ամենազոր Վահագնը:  Մեր մանուկները վառ հավատով մեզ են նայում. մեր մայրերի մաղթանքն է թևածում մեր գլխավերևում, մեր սրբամաքուր կույս աղջիկների կարոտն է պարուրում հոգիները մեր:  Օ՛հ, ի՛նչ զորություն... ԵՎ էլ ի՞նչ թշնամի, էլ ի՞նչ բազմություն՝ պարզապես փքված ձյունե մեծություն, որ պիտի հալչի մեր զորության հուրից:
   ԵՎ իր զորախմբից հիսուն անգամ ավել զորքի դեմ Նժդեհը ելավ հիսունապատիկ ավել զորությամբ:  Մեծադղորդ ճակատամարտի արձագնքները տարածվել էին ամբորջ Սյունիքում և հասել մինչև Արևը:  Վիշապն էր կատաղի ոռնոցով ոգևորում Չարիներին:  Ամենազոր Վահագն էր իր Զորությամբ սնում Արյաց քաջերին:  Երեք օր, երեք գիշեր Արի անմահները թրատում էին Չարիներին, և չէին հոգնում նրանց բազուկները ու չէին ծանրանում կոպերը նրանց:
   Երբ չորրորդ առավոտը բացվեց, և արեգը ժպտաց երկնքում, ամբողջ Չարյաց զորքը ջարդված էր, և միայն նրա առաջնորդը՝ ինքնուրաց Կուրոչկինն էր մեն մենակ կանգնած՝ հուսահատ, գլխիկոր:  ԵՎ դիմեց նա Նժդեհին.
   - Ես՝ իմ փառքի գագաթնակետին հասած անպարտելի զորավարս, ի՞նչ իմանայի, որ Սյունիքում քո ձեռքով անդարձ գերեզմանելու եմ իմ փառքը:  ԵՎ պատիվ արա ինձ, ո՛վ, Մեծդ Նժդե՜հ և իմ փառքի հետ մեկտեղ հենց քո ձեռքով գերեզմանիր և ինձ:
   ԵՎ Նժդեհը ասաց.
   - Ո՛վ, Չարիների զորավա՜ր, քո խոսքերը միայն Արիի հոգուց կբխեն.  դու Արի ես, և ես եղբայրասպան չեմ լինի:  Գնա, ապրիր, բայց ճանաչիր քո Արի ծագումը և քո արյան դեմ այլևս չկռվես:
   Իսկ Արի Հայ անմահներից միայն մեկն էր պարտվել մահից:  ԵՎ դա էլ այն զորականն էր, որ վտարվել էր զորախմբից:  Նա ինքնասպան էր եղել:
   ԵՎ Սյունիքը պահպանվեց Հայաստանի համար, և Արի Ցեղը պահպանեց իր ամբողջականությունը:  ԵՎ երբ Արի Ազգերը իրենց մեջ վերջապես իրենց արիականությունը զգան և Վահագնի Զորությունը զգան իրենց մեջ, այնժամ նրանք անպայման կփառաբանեն Արյաց Փրկիչ Նժդեհին:

ԻՆՔՆԱԶՈՀՈՂՈՒԹՅՈՒՆ

   Մեծ պատերազմ էր սկսվել աշխարհում՝ Արիները Արիների դեմ: Արի Ազգերը իրար էին սպանում, իրար հոշոտում: ԵՎ հանուն ինչի՞: Պարզապես այդպես էր ցանկանում Չարի Վիշապը, որ իշխում էր բոլոր Արի Ազգերի վրա: ԵՎ կատաղի կռվում էին իրար դեմ Արիները: Իսկ Չարիները չարախնդում էին, իրենց ավարն էին հաշվում և իրենց գոհունակությունն էին հայտնում իրենց Աստված Վիշապին:
   Մեծ վտանգ էր կախված Արի Ցեղի գլխին: Վշտացել էր Գարեգին Նժդեհը: Նա դիմեց Հայր Արային.
   - Ո՛վ, Հայր իմ, Արա՛, Արիները անխնա իրար են կոտորում: Ինչպե՞ս փրկենք Արի Արարչազարմ Ցեղը ինքնակործանումից:
   ԵՎ Վահագնը հայտնվեց Նժդեհին ու ասաց.
   - Ո՛վ, Գարեգին Նժդե՜հ, այս պատերազմը դու կանխել չես կարող: Չարի Վիշապը Արիների մեջ գտել է մոլագարների, որոնք էլ նրա պատվերով և Արիականության անունով Արիականությունն են կործանում: Բայց Արի Ցեղածառը կենսունակ է այնքանով, որքանով կենսունակ է նրա Արմատը: Արարատում է Արի Ցեղի Արմատը. այնտեղից է սկսվելու Գարունը և այնտեղից է սկսվելու Արի Ցեղի շարունակելիությունը: ԵՎ Հայր Արայի կամքով ես պատվիրում եմ քեզ՝ պահպանել Արևի երկիր Հայաստանը Արարատում այս աշխարհակուլ պատերազմից:
   Նժդեհը հարցրեց.
   - Բայց ի՞նչ կարող եմ անել ես միայնակ:
   ԵՎ Վահագնը ասաց.
   - Մի աստվածը կարող է անել այն, ինչ ամբողջ մի ժողովուրդ անկարող կլինի: Դու քո հոգևոր զորությամբ պետք է պարտադրես կռվող Արիների առաջնորդներին՝ զսպելու Հայաստանը շրջապատող Չարիների ավերման մոլուցքը:
   Գերմաններն էին հաղթական: ԵՎ Նժդեհը, ապավինելով Վահագնի աստվածային Զորությանը, խոսեց Գերման ֆաշիստ առաջնորդների հետ ու պարտադրեց նրանց՝ զսպելու Հայաստանը շրջապատող Չարիներին: ԵՎ Գերման ֆաշիստ առաջնորդները, ամբողջ իրենց հաղթական գոռոզությամբ հանդերձ, այնուամենայնիվ, հոգեպես ընկճվում էին Նժդեհի հոգևոր զորությունից:
   Բայց պատերազմի ընթացքը փոխվեց: Ռուսիան զորացավ և հաղթեց Գերմաններին: ԵՎ նորից Արի Ցեղի Արմատը վտանգված էր: Նժդեհը գիտեր, որ այժմ միայն Ռուսիան կարող էր զսպել Չարիներին: Բայց Նժդեհը գիտեր նաև, որ հնարավոր չէ խոսել Ռուսիո Բոլշևիկ առաջնորդների հետ: Չէ՞ որ նրանք խոր ատելություն և վրեժ ունեին Նժդեհի դեմ. Սյունիքում նրանք իրենց առաջին պարտությունն էին կրել հենց Նժդեհից: ԵՎ դեռ այդ նույն Նժդեհը համագործակցում էր թշնամի Գերման առաջնորդների հետ: Մեծ վրեժ ունեին Ռուսիո Բոլշևիկ առաջնորդները Նժդեհի դեմ: ԵՎ նրանք երբեք չէին խոսի նրա հետ:
   ԵՎ Նժդեհը դիմեց Հայր Արային.
   - Ո՛վ, Հայր Արա՛, Գերման ֆաշիստների հետ ես կարողացա խոսել, բայց ինչպե՞ս խոսեմ Ռուսիո Բոլշևիկների հետ:   
   ԵՎ Վահագնը հայտնվեց Նժդեհին ու ասաց.
       -Ո՛վ, Աստվածամարդերից ամենազո՜րը, դու մեծագույն ինքնազոհողության պիտի գնաս, պահպանելու համար քո Արի Ցեղի Արմատը Արարատում: Զոհողություն, որ միայն աստվածներին է վայել, և մարդը երբեք չի հասնի դրան: ԵՎ օծված իմ աստվածային Զորությամբ, դու կպարտադրես նրանց խոսելու քեզ հետ: Իսկ երբ նրանք խոսեն քեզ հետ, նրանք կընկճվեն քո զորության առջև:
   Ժպտաց Նժդեհը և ասաց.
   - Այո՜, նրանք կխոսեն ինձ հետ. ես կպարտադրեմ նրանց խոսել շղթայված աստծո հետ: Օծիր իմ հոգին քո աստվածային Զորությամբ, ո՛վ, Վահա՜գն Ամենազոր. ես գնում եմ խոսելու Ռուսիո առաջնորդների հետ:
   ԵՎ օծված Վահագնի աստվածային Զորությամբ, Նժդեհը ինքը գնաց հանձնվելու Ռուս զորականներին: Նժդեհին տարան Մոսկվա: Ցնծում էին Ռուսիո Բոլշևիկ առաջնորդները՝ վերջապես Նժդեհը իրենց ձեռքում է: ԵՎ իրենց ծայրահեղ վրեժխնդրությամբ, շղթայակապ Նժդեհին ցուցադրեցին ժողովրդին: Բյուրավոր Մոսկվացիներ հավաքվել էին նայելու հպարտ շղթայվածին: Նրանց առջև կանգնած էր ոչ թե պարտված, այլ՝ գերված աստված:
   Նժդեհի աստվածային վեհությունը Ռուսիո Բոլշևիկ առաջնորդներին մեծագույն երկյուղ էր պատճառում: Նրանք ընկճվում էին կամավոր տանջամահության հանձնված այս աստծո զորության առջև և... խոսեցին նրա հետ...